Yaşlı bireylerin yaşlılık dönemini ne ölçüde verimli geçirdiğinin belirlenebilmesi için, Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu (UNECE) tarafından Aktif Yaşlanma Endeksi (AYE) geliştirilmiştir. Bu endeks, dört temel bileşenden oluşarak yaşlıların istihdama katılabilme, toplumsal hayata dâhil olabilme, bağımsız ve sağlıklı bir yaşam sürme yeteneklerini değerlendirmektedir. AYE, 0’dan 100’e kadar bir aralıkta puanlanmakta olup, yüksek değerler toplumda yaşlı bireylerin daha etkin bir yaşlılık dönemi geçirdiklerini göstermektedir. UNECE’nin son olarak 2018 yılında açıkladığı AYE değeri, Avrupa Birliği (AB) üyesi ülkeler için 36,8 olarak hesaplanmıştır.
Türkiye için AYE, ulusal politika oluşturma süreçlerine ışık tutmak amacıyla Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından ilk kez resmi istatistik olarak yayımlanmıştır. 2023 yılı itibarıyla Türkiye’nin AYE genel endeks değeri 28,7; 2024’te ise 29,7 olarak kaydedilmiştir. İstihdam bileşeni, 2023’te 25,9 iken, 2024’te 27,6 değerini almıştır. Topluma katılım bileşeni 2023 yılında 12, 2024 yılında ise 12,5 olarak belirlenmiştir. Bağımsız sağlık ve güvenli yaşam bileşeni 2023’te 65,5; 2024’te 65 değerinde kalmıştır. Aktif yaşlanma için kapasite ve elverişli ortam bileşeni ise 2023’te 44,3 olup, 2024’te 46,1’e çıkmıştır. AYE değerleri cinsiyet bazında değerlendirildiğinde, erkeklerde AB ortalaması 38,5, Türkiye değeri 34,5; kadınlarda ise AB ortalaması 35,3, Türkiye değeri 25,3 olarak hesaplanmıştır.
AB üyesi ülkeler arasında AYE değeri en yüksek olan ülkeler sırasıyla 47,8 ile İsveç, 43,7 ile Hollanda ve 43,3 ile Danimarka olarak tespit edilmiştir. En düşük endeks değeri ise 28,4 ile Yunanistan, 30,5 ile Hırvatistan ve 31,2 ile Romanya’da görülmüştür. Bu durum, Türkiye’nin hızlı bir demografik dönüşüm yaşadığı göz önüne alındığında, aktif yaşlanma politikaları geliştirilmesi gerektiğini göstermektedir.
DOĞU KARADENİZ’DE EN YÜKSEK
2024 yılı için Türkiye’nin AYE genel endeks değeri, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması (İBBS) 1’inci düzeye göre incelendiğinde, 33,3 ile en yüksek değeri Doğu Karadeniz bölgesi elde etmiştir. Bunu 31,9 ile Batı Marmara, 30,8 ile Kuzeydoğu Anadolu izlemektedir. En düşük endeks değeri ise 26,9 ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde belirlenmiştir. Bu bölgeyi 28,7 ile Akdeniz Bölgesi ve 28,8 ile Orta Anadolu takip etmiştir.
2024 yılı için Türkiye’nin AYE genel endeks değeri erkekler için 34,5, kadınlar için ise 25,3 olarak belirlenmiştir. AYE genel endeksi İBBS 1’inci düzey ve cinsiyete göre incelendiğinde, Doğu Karadeniz bölgesinin erkeklerde 38,2 ve kadınlarda 28,4 ile en yüksek endeks değerine sahip olduğu görülmüştür. Bunun yanı sıra, cinsiyetler arası en büyük farkın Ortadoğu Anadolu bölgesinde olduğu tespit edilmiştir.
İSTİHDAM ENDEKS DEĞERİ
İstihdam bileşeni endeks değeri, 55-59, 60-64, 65-69 ve 70-74 yaş gruplarındaki bireylerin istihdam oranları üzerinden hesaplanmakta olup, 75 yaş ve üzerindekiler bu hesaplamaya dâhil edilmemiştir. Türkiye’nin istihdam bileşeni endeks değeri, AB üye ülkeleri ortalamasından daha düşük olmasına rağmen, Türkiye 6 AB ülkesini geride bırakmayı başarmıştır. İstihdam bileşeni endeks değerinin en yüksek olduğu bölge 42,2 ile Doğu Karadeniz, en düşük olan bölge ise 22,3 ile Batı Anadolu’dur. Batı Anadolu’nu 24,2 ile İstanbul ve 24,5 ile Güneydoğu Anadolu takip etmektedir. Cinsiyetler bazında ise erkekler için bu değer 40,4, kadınlar için 15,5 olarak kaydedilmiştir. Doğu Karadeniz, 55,4 ile erkekler ve 28,7 ile kadınlar için en yüksek istihdam bileşeni endeks değerine sahip olmuştur.
TOPLUMA KATILIM ENDEKSİ
Topluma katılım bileşeni endeks değeri, gönüllü faaliyetlerdeki katılım, çocuk ve torun bakımı, yaşlı ve yetişkin bakımı ile siyasi katılma göstergeleri üzerinden hesaplanmaktadır. Bu bileşenin endeks değeri, AB üye ülkeleri ortalamasının altında kalmıştır. Fakat Türkiye, topluma katılım endeksi ile 5 AB ülkesini geride bırakmıştır. Topluma katılım bileşeni endeksinin en yüksek olduğu bölge 17 ile İstanbul, ardından 14,3 ile Batı Marmara ve 14,2 ile Ortadoğu Anadolu gelmektedir. En düşük değer ise 9,2 ile Doğu Karadeniz’de ortaya çıkmıştır. Cinsiyet bazında değerlendirildiğinde, erkeklerde en yüksek değer 15,4 ile Ortadoğu Anadolu, kadınlarda en yüksek değer ise 19,4 ile İstanbul’dur. Cinsiyetler arası farkın en fazla olduğu bölge İstanbul, en az olduğu bölge ise Orta Anadolu’dur.
BAĞIMSIZ, SAĞLIKLI VE GÜVENLİ YAŞAM DEĞERİ
Bağımsız, sağlıklı ve güvenli yaşam bileşeni endeks değeri, fiziksel egzersiz, sağlık ve diş bakımına erişim, bağımsız yaşam düzenlemeleri, göreli medyan gelir, yoksulluk riski, ciddi maddi yoksunluk durumu, fiziksel güvenlik ve yaşam boyu öğrenim gibi faktörlerle hesaplanmaktadır. Bu bileşen, AB üye ülkeleri ortalaması ile kıyaslandığında daha düşük bir seviyede olduğu belirlenmiştir. Ancak Türkiye, bu kriterler doğrultusunda 5 AB ülkesini geride bırakmayı başarmıştır. En yüksek değer 68,1 ile Ege Bölgesi, bunu 66,8 ile Batı Anadolu ve 65,7 ile Doğu Marmara takip etmiştir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi ise 59,1 ile en düşük değere sahiptir. Cinsiyetlere göre incelendiğinde, erkekler için en yüksek endeks değeri 70,6 ile Ege Bölgesi’ne aitken, kadınlar için bu değer 66’dır.
AKTİF YAŞLANMA İÇİN KAPASİTE DEĞERİ
Aktif yaşlanma için kapasite ve elverişli ortam bileşeni, 55 yaşındaki bireylerin 50 yıllık yaşam beklentisi, sağlıklı yaşanan yılların payı, zihinsel iyi olma hali, bilişim ve iletişim teknolojileri kullanımı, sosyal bağlar ve eğitim durumu gibi kriterlerden hesaplamaktadır. Bu bileşenin endeks değeri, AB üye ülkeleri ortalamasından daha düşük olmakla birlikte, Türkiye, 45,9 değerine sahip Romanya’yı geride geçmiştir. En yüksek değer 51,1 ile Doğu Marmara, 48,4 ile Batı Marmara ve 47,7 ile Batı Anadolu bölgelerindedir. En düşük endeks değeri ise 38,9 ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde meydana gelmiştir. Cinsiyetler bazında bakıldığında, erkekler için 48,4, kadınlar için 44,2 değerine sahiptir. Her iki cinsiyet için en yüksek endeks değerinin Doğu Marmara bölgesinde olduğu gözlemlenmiştir. Cinsiyetler arası farkın en belirgin olduğu bölge ise Kuzeydoğu Anadolu olarak kaydedilmiştir.
